Մեքսիկական հեղափոխություն (1910-1917)
Մեքսիկական հեղափոխություն (իսպ.՝ Revolución mexicana), լայնամասշտաբ զինված ապստամբություն Մեքսիկայում։
Սկսվել է 1910 թվականի նոյեմբերին՝ գահընկեց անելով նախագահ Պորֆիրիո Դիասի (1876-1911) վարչակարգը։ Իշխանության գլուխ անցավ ազգային կառավարությունը՝ նախագահ Ֆրանսիսկո Մադերոյի գլխավորությամբ (1911-1913)։ 1913 թվականին երկրում հաստատվեց հակահեղափոխական վարչակարգ՝ Վիկտորիանո Ուերայի։ Մեքսիկական հեղափոխության ընթացքում ծավալվեց գյուղացիական պատերազմ էմիլիանո Սապատայի և Ֆրանսիսկո Վիլյայի («Պանչո») առաջնորդությամբ, որոնց նպատակն էր իրագործել դեռևս Բենիտո Խուարեսի հռչակած ագրարային ռեֆորմը։ 1913 թվականին Սապատայի բանակն իր իշխանությունը հաստատեց հարավային 6 նահանգներում, բռնագրավեց լատիֆունդիաները և բաժանեց գյուղացիներին, երկրի հյուսիսում հողի համար հաջողությամբ պայքարում էր Վիլյան։ Իշխող վարչակարգի դեմ պայքարում էին նաև լիբերալ կալվածատերերը և բուրժուազիան՝ Վենուստիանո Կաուսնսայի ղեկավարությամբ։
1914 թվականին իշխանության գլուխ անցավ Վենուստիանո Կառանսայի կառավարությունը (1914-1920)։ Երկրում սկսված քաղաքացիական պատերազմում Սապատայի և Վիլյայի զորքերը պարտվեցին։ ԱՄՆ-ի կառավարությունը 1914 թվականին իր զորքերը մտցրեց Մեքսիկա, գրավեց Վերակրուս քաղաքը, 1916 թվականին՝ երկրի հյուսիսային մասը։ Սակայն նրանց դեմ ծագած շարժումը ստիպեց հեռանալ երկրից։ Հեղափոխությունն ավարտվեց 1917 թվականին հրավիրված Սահմանադիր ժողովով, այն ընդունեց իր ժամանակի համար առաջադեմ սահմանադրություն, որով նախադրյալներ էին ստեղծվում ագրարային ռեֆորմի իրականացման, Մեքսիկայում կապիտալիզմի զարգացման, ինչպես նաև օտարերկրյա մոնոպոլիաների դեմ պայքարի համար։
Նախապատմություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]1876 թվականին Մեքսիկայում իշխանության է եկել գեներալ Պորֆիրիո Դիասը, որը երեքուկես տասնամյակ բռնապետություն է հաստատել։ Դիասը շարունակել է իր նախորդների՝ Բենիտո Խուարեսի և Սեբաստիան Լերդո դե Տեխադայի կուրսը՝ ուղղված օտարերկրյա ներդրումների արդիականացմանն ու ներգրավմանը, սակայն նա կարծում էր, որ այդ նպատակների համար անհրաժեշտ է երկրում քաղաքական կայունություն ապահովել[1]։ Դա անելու համար նա համաձայնության է եկել լիբերալների և պահպանողականների ամենամեծ խմբակցությունների հետ, թուլացրել է հակակղերական բարեփոխումների ազդեցությունը՝ դրանով իսկ ստանալով հոգևորականության աջակցությունը և իրեն ենթարկել բանակի վերին շերտերին և տեղական պարագլուխներին։ Դիասի օրոք Մեքսիկայի տնտեսությունը վերելք է ապրել՝ կառուցվել են երկաթուղիներ և հեռագրական գծեր, ստեղծվել են նոր ձեռնարկություններ, ավելացել է օտարերկրյա ներդրումների ներհոսքը[2][3]։
Հեղափոխության սոցիալ-տնտեսական նախադրյալներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Դիասի օրոք 1857 թվականի սահմանադրությունը պաշտոնապես շարունակել է գործել։ Երկիրը պահպանել է նախագահական ընտրությունները, որոնցում Դիասը մշտապես ստացել է ձայների մեծամասնությունը[4]։ Նա նախագահի պաշտոնը չի զբաղեցրել միայն 1880-1884 թվականներին (երբ նրա հովանավորյալը նախագահն էր), քանի որ նրա նախաձեռնած սահմանադրական փոփոխությունն արգելում էր նրան երկու ժամկետ անընդմեջ զբաղեցնել այդ պաշտոնը[5]։ Կոնգրեսն իրական դեր չի խաղացել։ Քաղաքական ռեպրեսիաները լայն տարածում են գտել[6]։
Թեև Դիասի օրոք Մեքսիկան մեծ հաջողությունների է հասել տնտեսության բնագավառում, որը ձեռք է բերվել ի թիվս այլ բաների, գյուղացիների և բնիկ բնակչության շահագործմամբ և ժողովրդական մասսաների կենսամակարդակի նվազեցմամբ[7]։ 1910 թվականին գյուղական բնակչության 96,6%-ը հող չի ունեցել, մինչդեռ ընտանիքներով կախյալ գյուղացիները կազմել են երկրի բնակչության 2/3-ը[8]։
Հնդկացիների համար հող մշակելու ավանդական եղանակը համայնական հողագործությունն է եղել։ Սակայն համայնքի մեծ թվով անդամներ կորցրել են իրենց հողերը 1856 թվականին ընդունված Լերդոյի օրենքի խստիվ կիրառման արդյունքում[9]։ Համաձայն այդ օրենքի՝ հնդիկները հայտարարվել են վարձակալներ և երեք ամսվա ընթացքում պետք է դիմեին սեփականության իրավունքով մշակովի հողատարածք ձեռք բերելու համար՝ հետագայում վճարելով դրա արժեքի տարեկան 6% -ը։ Այդ պայմանները չկատարելու դեպքում հողամասերը ենթակա էին վաճառքի աճուրդային եղանակով[10]։
Բացի այդ, գյուղացիները, ովքեր արդեն գրանցել էին իրենց ունեցվածքը, կարող էին խարդախության արդյունքում կորցնել իրենց հողերը։ Այսպիսով, համայնքային հողերի զգալի մասը ձեռք էր բերվել լատիֆունդիստների և սպեկուլյանտների կողմից[10]։ Մեքսիկայի անկախություն ձեռք բերման պահին՝ 1821 թվականին, համայնքային հողերի սեփականությունը կազմում էր գյուղատնտեսական հողերի 40%-ը, իսկ 1910 թվականին՝ ոչ ավելի, քան 5%-ը[9]։
1883 թվականին «ամայի» տարածքների գաղութացման մասին դեկրետ է ընդունվել, որը պայմաններ է ստեղծել համայնքային հողերի զավթման համար։ Քանի որ հնդիկ գյուղացիները, որոնք մշակում էին իրենց հատկացված հողերը նույնիսկ մինչև եվրոպացիների գալը, սովորաբար դրանց համար փաստաթղթեր չունեին, նրանց հողերը հայտարարվում էին «ամայի» և վաճառվում շահագրգիռ անձանց[11][12]։ Դիասի բռնապետության տարիներին 54 միլիոն հեկտար, կամ երկրի տարածքի 27%-ը հայտնվել է խոշոր հողատերերի՝ լատիֆունդիստների մոտ։ Նրանց մենաշնորհը հանգեցրեց հողերի անարդյունավետ օգտագործման՝ ամրապնդելով գյուղատնտեսության էքստենսիվ բնույթը[13]։
Խոշոր տարածքները պատկանել են ամերիկյան և բրիտանական ընկերություններին[14], օրինակ՝ Ստորին Կալիֆոռնիայում, 14,4 միլիոն հեկտար հողից 10,5 միլիոն հեկտարը պատկանում էր ամերիկյան ընկերություններին։ 1884 թվականին ընդունվեց այսպես կոչված «Հանքերի օրենսգիրքը», ըստ որի հողատարածքի օտարերկրյա սեփականատերը կարող էր տիրապետել իր տարածքում գտնվող օգտակար հանածոները[15][16]։
Իշխող շրջանակների քաղաքականությունը հանգեցրել է գյուղում դասակարգային հակասությունների սրմանը[17]։ Որոշ հնդկական ցեղեր, ինչպիսիք են երկրի հյուսիսում գտնվող յակիները և հարավի մայաները, զենքը ձեռքին դեմ են դուրս եկել հողերի զավթմանը[18]։ 1877-1884 թվականներին գյուղացիական ապստամբությունների ալիքը պատել է երկիրը, սակայն դրանք դաժանորեն ճնշվել են[19]։ Աշխատավոր դասակարգի վիճակը շատ ծանր է եղել։ Աշխատանքային օրենսդրություն գոյություն չի ունեցել, և աշխատողների շահագործումը որևէ կերպ սահմանափակված չի եղել։ Աշխատանքային օրվա տևողությունը 12-14 ժամ է կազմել։ Աշխատավարձը հաճախ վճարվել է ոչ թե դրամով, այլ պարտատոմսերով կամ մարկերով, որոնք ընդունվել են միայն գործարանային կրպակում[20]։ Երկրում աճել է բանվորական շարժումը, դժգոհությունը տարածվել է քաղաքաբնակների միջին շերտերում[17]։ Բացի այդ, Դիասի քաղաքականությունը ծանր բեռ է դարձել խոշոր հողատերերի համար, որոնք վերապրել են Սոնորա, Չիուաուա և Կոահույլա նահանգների տնտեսական աճը[21]։
1906 թվականի հունիսի 1-ին ԱՄՆ-ի քաղաքացուն պատկանող Կանանեայի պղնձի հանքերում բռնկվեց մեքսիկացի բանվորների գործադուլը։ Ակցիան նախապատրաստել էին Մեքսիկայի Լիբերալ կուսակցության անդամները։ Հունիսի 1-2-ին ամերիկյան անձնակազմի հետ փոխհրաձգության արդյունքում զոհվել էին 18 մեքսիկացի[22], ամերիկյան կողմի կորուստները կազմել էին 4 սպանված և 7 վիրավոր։ Այդ իրադարձությունները դարձան «հեղափոխության ավետաբեր»[23]։
1908 թվականի փետրվարին Դիասը հարցազրույց էր տվել ամերիկացի լրագրող Ջեյմս Քրիլմանին, որտեղ նա հայտարարել է, որ չի առաջադրվելու հաջորդ նախագահական ընտրություններում։ Նախագահը նշել է, որ մինչ այդ նա կդառնար 80 տարեկան և որ սպասում է այն պահին, երբ Մեքսիկայի ժողովուրդը կարող է ընտրել կառավարություն՝ առանց ապստամբության վախի և ազգային վարկանիշին ու առաջընթացին վնասելու։ Չնայած Դիասը շուտով փոխել էր իր մտադրությունը, այդ հարցազրույցը Մեքսիկայում քաղաքական գործունեության ակտիվության կատալիզատոր դարձավ[24]՝ սահմանելով հետագա իրադարձությունների ընթացքը։
Ընդդիմություն Դիասի ռեժիմին
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Մեքսիկայում ձևավորված իրավիճակը հատկապես զգայուն է վերապրել կրթված երիտասարդությունը՝ Ֆիլոմենո Մատան, Անտոնիո Վիլյառեալը, Խուան և Մանուել Սարաբիան, Պրաքսեդիս Գերերոն, Լազարո Գուտյերես դե Լառան, Էնրիկե Ֆլորես Մագոնը, Լիբրադո Ռիվերան, Անտոնիո Դիաս Սոտո-ի-Գաման, Կամիլիո Արրիագան և մյուսները[25]։
1900 թվականին Մեքսիկայում հայտնվել է առաջին ընդդիմադիր շարժումը, որի նպատակը ոչ թե Դիասի վարչակարգը փոխելն է եղել, այլ այն ամբողջությամբ վերացնելը։ Այդ շարժման գաղափարական ոգեշնչողներն են եղել Ռիկարդո և Էնրիկե Ֆլորես Մագոն եղբայրները։ 1900 թվականին Ռիկարդոն իր ավագ եղբոր՝ Հեսուսի (հետագայում ավանդական բուրժուական քաղաքական գործիչ) հետ միասին[26] ստեղծել են «Ռեգեներացիոն» (իսպ.՝ Regeneración) թերթը, որը բացահայտել է Դիասի ռեժիմի թերությունները։ 1901 թվականին եղբայրները հիմնել են Մեքսիկայի լիբերալ կուսակցությունը։ Ինչպես երկրի կուսակցությունների մեծ մասը, այն բաղկացած էր մի քանի քաղաքական ակումբներից, որոնք տեղակայված էին տարբեր քաղաքներում։ Նոր շարժումը հետապնդվել է իշխանությունների կողմից, և 1903 թվականի վերջին Մագո եղբայրները գաղթել են ԱՄՆ։ Այդտեղ, 1906 թվականին, նրանք կազմակերպել են լիբերալ խունտա, որը հրապարակեց մանիֆեստ՝ պահանջելով սոցիալական և քաղաքական փոփոխություններ Մեքսիկայում։ Խունտան կազմակերպել է մի քանի զինված ապստամբություններ Մեքսիկայում (այդ թվում՝ ապստամբություն Կանանայում), որոնք, սակայն, ձախողվել են[27]։
Լիբերալ դեմոկրատական ընդդիմության ճանաչված առաջնորդը Ֆրանցիսկո Մադերոն է եղել, որը սերել է խոշոր ձեռնարկատերերի և հողատերերի ընտանիքից[8]։ 1900-ականների սկզբին նա կազմակերպել է ընդդիմադիրների մի քանի նախընտրական արշավներ իր հայրենի Կոաուիլա նահանգում, սակայն իշխանությունների խոչընդոտների պատճառով դրանք հաջողություն չի ունեցել։ Մադերոն ֆինանսավորել է նաև ԱՄՆ-ում լույս տեսնող «Ռեգեներացիա» թերթը։ 1908 թվականին նա հրատարակել է «Նախագահական իրավահաջորդությունը 1910 թվականին», որը նրան ազգային համբավ է բերել։ Մադերոն իր աշխատանքում քննադատել է գործող ռեժիմը և պահանջել արգելել վերընտրվելը։ 1909 թվականին կազմակերպել է Վերընտրման հակառակորդների կուսակցությունը, իսկ 1910 թվականին այդ կուսակցությունից առաջադրվել է նախագահի թեկնածու[28]։
Ընդդիմադիր տրամադրություններ ի հայտ եկան նաև իշխող վերնախավում, որի մի մասը սկսեց Դիասի իրավահաջորդ համարել գեներալ Բերնարդո Ռեյեսին։ Ռեյեսը եղել է Նուևո Լեոն նահանգի նահանգապետը և կարճ ժամանակով զբաղեցրել է պաշտպանության նախարարի պաշտոնը։ Այնուամենայնիվ, ռեիստները պատրաստ չեն եղել բացահայտորեն ընդդիմանալ Դիասի վերընտրությանը, ուստի նրանք Ռեյեսին առաջադրել են որպես փոխնախագահի թեկնածու 1910 թվականի ընտրություններում։ 1909 թվականի հունվարին գեներալի կողմնակիցները ստեղծել են Դեմոկրատական կուսակցությունը, որն ակտիվ քարոզարշավ է սկսել ամբողջ երկրում[29]։ Ինքը՝ գեներալը, ստվերում է մնացել, հիմնական ագիտատորը նրա որդին է եղել[30]։ Բեռնարդո Ռեյեսի կողմնակիցների թվում է եղել գեներալ Վիկտորիանո Ուերտան, ով հետագայում մեծ դեր է խաղացել հեղափոխական շարժման ճնշման գործում[31]։ Վախենալով Ռեյեսի ժողովրդականության աճից՝ Պորֆիրիո Դիասը նրան ռազմական առաքելության է ուղարկել Եվրոպա։ Զրկվելով առանցքային դեմքից՝ Դեմոկրատական կուսակցությունը սկսել է քայքայվել, և ռեիստներն անցել են Մադերոյի կողմը[32]։ Արդյունքում, վերջինս ստացել է լավ աշխատող և փորձառու կազմակերպչական ապարատ[33]։
Բայց 1910 թվականի հունիսին Մադերոն ձերբակալվել է Ռոկե Էստրադային օգնելու համար, ով փորձել է արգելված ցույց կազմակերպել ի պաշտպանություն Մադերոյի։ Հունիսի 26-ին կայացած նախագահական ընտրություններից հետո Մադերոն գրավի դիմաց ազատ է արձակվել, իսկ հոկտեմբերի 5-ին փախել է ԱՄՆ[34]։
ԱՄՆ-ի դերը
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Դիասի վարչակարգի դիրքորոշումը բարդացավ նաև Միացյալ Նահանգների դժգոհությունից բրիտանական ներդրումների խրախուսման քաղաքականությունից, որը բռնապետը սկսել էր վարել իր թագավորության վերջում[35]։
ԱՄՆ-ի իշխող Հանրապետական կուսակցության ներկայացուցիչների մի զգալի մասը խոշոր ներդրումներ էին ունեցել Մեքսիկայում։ Շատ հայտնի հանրապետականներ և նախագահ Ուիլյամ Տաֆտի կառավարությունը սերտորեն կապված էին մի խումբ մոնոպոլիստների հետ, որոնք նույնպես մեծ ներդրումներ ունեին այդ երկրում[36]։ 1910 թվականին ամերիկյան և բրիտանական ընկերությունների միջև մրցակցությունը, որը կապված էր հիմնականում երկաթուղու վերահսկման և նավթի արդյունահանման մենաշնորհի հետ, հասել էր զգալի լարվածության[37]։
Մյուս չլուծված հարցերը, ինչպիսիք են Էլ Չամիսալի տարածքի շուրջ վեճը և Մագդալենա ծովածոցի վարձակալության հարցը, նույնպես բացասաբար ազդեցին ԱՄՆ-Մեքսիկա հարաբերությունների վրա։ Դիասի կառավարությունը, վախենալով ամերիկյան տարածքների ընդլայնումից, երկար ժամանակ հրաժարվում էր Միացյալ Նահանգներին երկարաժամկետ վարձակալություն տալ Մագդալենա ծովածոցը, որը նրանք նախատեսում էին օգտագործել որպես նավատորմի ածուխի բազա։ 1908 թվականին Մեքսիկայի կառավարությունը, այնուամենայնիվ, գնաց զիջումների և ծոցը վարձակալվեց 2 տարով։ Հայրենասեր մեքսիկացիներն այդ քայլը համարեցին դավաճանություն։ Վարձակալության ժամկետի ավարտից հետո մեքսիկացիները հրաժարվեցին երկարաձգել պայմանագիրը, ինչն առաջացրեց ամերիկյան կողմի դժգոհությունը։ Ամերիկացիների գրգռվածությունը սաստկացավ նաև Ճապոնիային պատկանող ռազմանավով մեքսիկական նավահանգիստներ կատարած այցով և ճապոնացի նավաստիներին ցուցաբերած ջերմ ընդունելությամբ։ Խոսակցություններ կային նաև Ճապոնիայի և Դիասի կառավարության միջև Մագդալենա ծովածոցի վարձակալության վերաբերյալ բանակցությունների մասին[38]։
ԱՄՆ կառավարությունը հասկացավ, որ Դիասի ռեժիմը սկսում է քանդվել և ենթադրեց հեղափոխության հավանականությունը։ Այն բանից հետո, երբ ԱՄՆ-ը համոզվեց, որ հեղաշրջումը տեղի կունենա, անկախ նրանից նրանք կաջակցեն Դիասի իշխանությանը, թե ոչ, նրանք սկսեցին միջոցներ ձեռնարկել հեղափոխության զարգացումը կանխելու և շահած տնտեսական դիրքերն ամրապնդելու համար։ Ի սկզբանե ԱՄՆ-ի այդ ծրագրերի իրականացումը կապված էր փոխնախագահ Ռամոն Կորալի և ԱՄՆ-ում դեսպան Ֆրանցիսկո Լեոն դե լա Բարայի քաղաքական դեմքերի հետ։ Սակայն, նրանք ժողովրդականություն չէին վայելում Մեքսիկայում, ուստի ԱՄՆ-ն իր ուշադրությունը դարձրեց Ֆրանցիսկո Մադերոյի վրա, ով, նրանց կարծիքով, շահագրգռված չէր խոր հեղափոխական փոփոխություններով և ով կարիք ուներ ֆինանսական և այլ օգնություն։ Սակայն, հետագա իրադարձությունները ցույց տվեցին, որ Մադերոյի հետ կապված ԱՄՆ-ի ծրագրերը չիրականացան, նրա քաղաքականությունը պահպանեց անկախ բնույթ[39]։
Առաջին փուլ. Պորֆիրիո Դիասի բռնապետության անկում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Դիասի դիկտատուրայի հետևանքներից էին ԱՄՆ-ից երկրի զգալի կախվածությունը և սոցիալական բարձր լարվածությունը։ Այդ պատճառով էլ արձագանքը 1907-1908 թվականների Միացյալ Նահանգների ցիկլային ճգնաժամին, որն ուժեղացավ 1910 թվականի բերքի ձախողումից, դարձավ Մեքսիկայում սուր տնտեսական, սոցիալական և քաղաքական ճգնաժամը[7]։
1910 թվականին Պորֆիրիո Դիասը կրկին վերընտրվեց Մեքսիկայի նախագահ[7]։ Ֆրանցիսկո Մադերոն հանդես եկավ «Սան Լուիս Պոտոսիի պլանով», որով նա անվավեր էր ճանաչում ընտրությունների արդյունքները և կոչ անում պայքարել ռեժիմի դեմ։ Ծրագիրը ներառում էր նաև գյուղացիական «անօրինական ճանապարհով» վերցված հողերը վերադարձնելու խոստում։ Ապստամբությունը նշանակված էր նոյեմբերի 20-ին[40]։ Թեև ծրագիրը չէր լուծում բոլոր սոցիալական խնդիրները, այն դարձավ զանգվածային ժողովրդական ընդվզումների կատալիզատոր[7]։
Համընդհանուր ապստամբություն չսկսվեց, բայց ապստամբությունը ընդգրկեց Չիուաուա նահանգը, որտեղ այնուհետև աչքի ընկան հայտնի գյուղացի առաջնորդներ Պասկուալ Օրոսկոն և Պանչո Վիլյան։ 1911 թվականի փետրվարին Մադերոն վերադարձավ Մեքսիկա, իսկ մարտին ապստամբություն սկսվեց Մորելոս նահանգում՝ Էմիլիանո Սապատայի գլխավորությամբ։ Այդ պահին երկրում իրականում տեղի ունեցավ երկու հեղափոխություն՝ Մադերոյի և միջին շերտերի նպատակն էր մասնակցել երկրի կառավարմանը, Մեքսիկայի հարավում և կենտրոնում հեղափոխականները, որոնք ձևականորեն ենթակա էին Մադերոյին, ձգտում էին կալվածատերերի հողերը բաժանել գյուղացիներին[41]։
Կոնգրեսին ուղղված ապրիլյան ուղերձում Դիասը ընդունեց ապստամբների պահանջների մեծ մասը և խոստացավ ագրարային բարեփոխումներ։ սակայն, հեղափոխականները վճռական էին տրամադրված պայքարելու ռեժիմի դեմ։ Ապրիլին նրանք գրավեցին Ակապուլկոյի գլխավոր նավահանգիստը։ Մայիսի 10-ին Վիլյայի և Օրոսկոյի ջոկատները վերցրեցին Սիուդադ Խուարեսը, որը կարևոր մաքսակետ էր համարվում, որի նկատմամբ հսկողությունը թույլ էր տալիս ԱՄՆ-ից ազատորեն զենք և զինամթերք ստանալ[42]։ Ավելին, ապստամբները հարձակման անցան գրեթե բոլոր նահանգներում՝ գրավելով Տոռեոնի ամենամեծ երկաթուղային հանգույցը։ Գործելով Մորելոսում՝ Սապատայի բանակը գրավեց Կուաուտլան, իսկ հետո նահանգի մայրաքաղաք Կուերնավական[43]։ Մայիսին Դիասը հրաժարական տվեց և գաղթեց Ֆրանսիա։ Հունիսին, 100,000 քաղաքացիների բուռն ծափահարությունների ներքո, Մադերոն մտավ մայրաքաղաք[44]։
Երկրորդ փուլ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]1911 թվականի նախագահական ընտրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Դիասի և փոխնախագահ Ռամոն Կորալի հրաժարականից հետո Ֆրանցիսկո Լեոն դե լա Բարրան դարձել է երկրի ժամանակավոր նախագահ[45]։ Նրան հանձնարարվել է նոր նախագահական ընտրություններ անցկացնել[44]։ Հոկտեմբերի 1-ին նշանակվել է ընտրական կոլեգիայի ընտրությունը, որը հոկտեմբերի 15-ին պետք է ընտրեր նախագահին[46]։
Չնայած Մադերոն ոչ մի պաշտոն չի զբաղեցրել, նրանից են կախված եղել գրեթե բոլոր նշանակումները։ Այնուամենայնիվ, հետհեղափոխական կառավարությունում ուժերի հարաբերակցությունը արտացոլել է փոխզիջումը հաղթողների և պարտվողների միջև։ Կաբինետի միայն չորս անդամներ են եղել հեղափոխության հավատարիմ կողմնակիցներ, երեքը՝ պահպանողական հայացքների, երկուսը հին էլիտայի ներկայացուցիչներ։ Այնուամենայնիվ, Մադերոն դժվարություններ է ունեցել ժամանակավոր նահանգապետերի նշանակման հարցում, քանի որ որոշ նահանգների խորհրդարաններ, որոնք բաղկացած էին Դիասի կողմնակիցներից, հրաժարվել են հաստատել նրա առաջարկած թեկնածուներին[47]։
Մինչդեռ մադերիստաների շարքերում պառակտում է տեղի ունեցել։ Նրանց չափավոր թևը ներկայացրել է կալվածատերերի և ազգային խոշոր բուրժուազիայի շահերը, որոնք շահագրգռված չեն եղել լուրջ փոփոխություններով։ Այդ ուղղությանը աջակցել է Ֆրանցիսկո Մադերոն։ Մադերիստների արմատական թևը արտահայտել է բուրժուազիայի ավելի լայն շրջանակի և մանր բուրժուական մտավորականության մի մասի շահերը։ Արմատականները հանդես են եկել երկրի տնտեսական և քաղաքական կյանքից Դիասի վերնախավի լիակատար վերացման և իրական ժողովրդավարական փոփոխությունների օգտին[48]։
Վերընտրության հակառակորդների կուսակցությունը լուծարվել է։ Փոխարենը Մադերոն ստեղծել է Սահմանադրական առաջադիմական կուսակցությունը՝ այդպիսով համախմբելով իր կողմնակիցներին։ Նրան աջակցել են լիբերալների առաջնորդները։ Օգոստոսի 27-28-ը տեղի է ունեցել Լիբերալ և Սահմանադրական առաջադիմական կուսակցությունների համատեղ համաժողովը, որտեղ Մադերոն միաձայն ընտրվել է որպես վերջինիս նախագահի թեկնածու։ Փոխնախագահն ընտրվել է առանձին, իսկ չափավոր մադերիստներից այդ պաշտոնի թեկնածու է դարձել Խոսե Մարիա Պինո Սուարեսը[49]։ Մյուս կուսակցությունները նույնպես ներկայացրել են իրենց թեկնածուներին։ Ազգային կաթոլիկ կուսակցությունը պաշտպանել է Մադերոյի թեկնածությունը որպես նախագահ, իսկ Լեոն դե լա Բառային՝ որպես փոխնախագահ։ Ծայրահեղ լիբերալ կուսակցությունից (իսպ.՝ Partido Liberal Puro) Էմիլիո Վասկես Գոմեսը առաջադրվել է նախագահի պաշտոնում[50]։
Մեքսիկա վերադարձած գեներալ Ռեյեսը նույնպես առաջադրել է իր թեկնածությունը նախագահի պաշտոնում։ Քարոզարշավի համար ավելի շատ ժամանակ ունենալու համար Ռեյեսի կուսակցությունը խնդրել է Կոնգրեսին տեղափոխել ընտրությունների ամսաթիվը։ Մերժումից հետո Ռեյեսը հանել է իր թեկնածությունը և շուտով տեղափոխվել Տեխաս, որտեղ նա սկսել է նախապատրաստել հակակառավարական ապստամբություն[51]։
Հոկտեմբերի 15-ին Մադերոն հաղթել է ընտրություններում՝ հավաքելով ձայների 98%-ը[52]։ Պինո Սուարեսը դարձել է փոխնախագահ։ Նոր կառավարությունում որոշ պաշտոններ են զբաղեցրել Մադերոյի հարազատները. նրա եղբայրը՝ Գուստավո Մադերոն դարձել է ներքին գործերի նախարար, հորեղբայրը՝ Էռնեստո Մադերոն՝ ֆինանսների նախարար, իսկ նրա զարմիկները՝ Ռաֆայել Էրնանդեսը և Խոսե Գոնսալես Սալասը, դարձել են զարգացման և պաշտպանության նախարար։ Կառավարություն են մտել նաև հին ռեժիմի ներկայացուցիչներ, օրինակ՝ Մանուել Կալերոն, ով Դիասի օրոք եղել է Պատգամավորների պալատի նախագահ[53]։
Ֆրանսիսկո Մադերոյի նախագահություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մադերոն չի շտապել լուծել ագրարային հարցը՝ այդպիսով գյուղացիներին ըմբոստացնելով իր դեմ[54]։ 1911 թվականի նոյեմբերին Սապատան Մադերոյին հայտարարել է հեղափոխության դավաճան՝ հանդես գալով «Այալայի պլանով», որը նախատեսել է լատիֆունդիստների հողերի բաժանում։ Դեկտեմբերի 1-ին սկսվել է Բեռնարդո Ռեյեսի խռովությունը։ Գեներալը հատել է ԱՄՆ սահմանը, որտեղ նրան դիմավորել են 600 համախոհներ։ Սակայն բնակչության աջակցության բացակայության և դասալքության պատճառով խռովությունը հաջողությամբ չի պսակվել և դեկտեմբերի 25-ին Ռեյեսը հանձնվել է իշխանություններին։ 1912 թվականի մարտին Մադերոյի դեմ ապստամբություն է հայտարարվել Պասկուալ Օրոզկոյի կողմից, որը երկու շաբաթվա ընթացքում գրավել է գրեթե ամբողջ Չիուաուա նահանգը[55]։ Մադերոն հյուսիսում կառավարական զորքերի գլխավոր հրամանատար է նշանակել գեներալ Վիկտորիանո Ուերտային[56], ով մարտնչել է 1910-1911 թվականների նախորդ արշավանքում Դիասի կողմից[57]։ Մայիսին Ուերտան Ռեգլիանոյում ջախջախիչ պարտության է մատնել Օրոզկոյին[58]։
Պանչո Վիլյան նվիրված է մնացել Մադերոյին[59], սակայն Ուերտայի կեղծ մեղադրանքների հիման վրա նա դատապարտվել է մահապատժի` գնդակահարության միջոցով[60]․ փրկվել է նախագահի միջամտությամբ։ Հետաքննություն է սկսվել։ Վիլյային նստեցրել են բանտ, որտեղից նա փախել է ԱՄՆ[61]։
Հոկտեմբերի սկզբին ապստամբությունը ջախջախվել է․ Սապատան շրջապատվել է Մորելոսում, Օրոզկոն մեկնել է ԱՄՆ։ Սակայն արդեն հոկտեմբերի 10-ին Վերակրուսում ապստամբել է նախկին բռնապետի եղբորորդին՝ Ֆելիքս Դիասը։ Հոկտեմբերի 22-ին քաղաքը գրեթե առանց կռվի գրավվել է կառավարական զորքերի կողմից, իսկ Դիասը ձերբակալվել է[62]։
Ռազմական խռովությունները ազդել են երկրի ֆինանսական վիճակի վրա։ Գանձարանը համալրելու համար Մադերոն հրամայել է մտցնել Մեքսիկայի պատմության մեջ առաջին նավթի արդյունահանման հարկը, ինչը դժգոհություն է առաջացրել ամերիկյան ընկերությունների շրջանում[63]։
Մադերոն ագրարային հարցի լուծումը տեսել է ԱՄՆ ֆերմերների նման միջին և փոքր հողատերերի խավի ստեղծման մեջ։ Համայնքային հողատիրությունը նա համարել է հետամնաց։ Որոշվել է պետական դատարկ հողերը փոքր հողամասերի տեսքով բաժանել գյուղացիներին, ինչպես նաև գումար հատկացնել ոռոգման և ագրոնոմիական զարգացման համար։ Սակայն դատարկ հողերի մեծ մասը գտնվել է հյուսիսում, իսկ խիտ բնակեցված կենտրոնի և հարավի գյուղացիները չեն ցանկացել որևէ տեղ տեղափոխվել։ Բացի այդ, գյուղացիները կողմ են եղել ոչ թե հողերի բաժանմանը, այլ Դիասի օրոք խլված հողերը գյուղերի համայնքային սեփականությանը վերադարձնելուն։ Զարգացման նախարար Ռաֆայել Էրնանդեսը նահանգների կառավարիչներին առաջարկել է համայնքային հողերը բաժանել այն գյուղացիների միջև, ովքեր մշակել են դրանք։ 1912 թվականի վերջին 60 պատգամավորներ Կոնգրեսի քննարկմանն են ներկայացրել համայնքային հողերի սեփականության վերականգնման մասին օրինագիծ, սակայն այն այդպես էլ չի ընդունվել[64]։
Ավելի հաջողակ է եղել կառավարության աշխատանքային հարցերով քաղաքականությունը։ Ամեն կերպ խրախուսվել էԴիասի օրոք արգելված արհմիությունների ստեղծումը, ստեղծվել է Աշխատանքի դեպարտամենտ, կառավարության աջակցությամբ, բանակցություններ են վարվել ձեռնարկատերերի և աշխատողների միջև։ Տեքստիլ ձեռնարկությունների աշխատողները հասել են մի շարք զիջումների՝ աշխատանքային օրը կրճատվել է մինչև 10 ժամ ցերեկը և 9 ժամ՝ գիշերը, սահմանվել է 15-օրյա արձակուրդ, չի թույլատրվել աշխատանքի ընդունել մինչև 14 տարեկան երեխաների (այս բոլոր պարտավորությունները կամավոր են եղել գործատուների համար)[65]։ Այնուամենայնիվ, չնայած պրոլետարիատի նկատմամբ կառավարության բարենպաստ դիրքորոշմանը, երկրում աճել է անարխոսինդիկալիստական արհմիությունների թիվը։ Մեխիկոյում ստեղծվել է «Աշխարհի բանվորների տունը», որը հրատարակել է սեփական թերթ և ազդեցություն ունեցել հազարավոր աշխատողների վրա։ «Տուն»-ն անցկացրել է մի շարք գործադուլներ, որոնք ուղեկցվել են ձեռնարկությունների շրջափակմամբ և ոստիկանության հետ բախումներով[66]։
«Ողբերգական տասնօրյակ»
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մադերոյի կառավարումը կարճ է տևել․ 1913 թվականի սկզբին Մեխիկոյում տեղի է ունեցել ռազմական հեղաշրջում։ Փետրվարի 9-ին մի քանի բարձրաստիճան սպաներ գեներալ Մանուել Մոնդրագոնի գլխավորությամբ երկու հրետանային գնդերի և 300 կուրսանտների ուղեկցությամբ ազատ են արձակել Ֆելիքս Դիասին և Բեռնարդո Ռեյեսին։ Մադերոյի նստավայրը՝ Ազգային պալատը, գրավելու անհաջող փորձի ժամանակ սպանվել է գեներալ Ռեյեսը, ապստամբներին հաջողվել է հենվել մայրաքաղաքի զինանոցի ամրոցում[67]։
Ապստամբությունը ճնշելու ղեկավարումը վստահվել է գեներալ Ուերտային։ Վերջինս, սակայն, կապված է եղել դավադիրների հետ և բացի այդ, նա մտադիր է եղել անձամբ ստանձնել նախագահի պաշտոնը։ Հետագա իրադարձությունները հայտնի են որպես «Ողբերգական տասնօրյակ»։ Ուերտան ստեղծել է ապստամբների դեմ կռվողի տպավորություն՝ սահմանափակվելով միայն զինանոցի սակավադեպ գնդակոծություններով և միտումնավոր անհաջող հարձակումներով։ Այդ կերպ Դիասը և Ուերտան փորձել են ուժասպառ անել բնակչությանը՝ անտարբերություն առաջացնելով իշխանափոխության նկատմամբ[68]։
Փետրվարի 18-ին Ուերտայի կողմնակիցները ձերբակալել ենն Մադերոյին, իսկ փետրվարի 19-ին նա ու Պինո Սուարեսը հրաժարական է տվել։ Ուերտան դարձել է ժամանակավոր նախագահ՝ պահպանելով սահմանադրությունը։ Ֆելիքս Դիասը չի ընդգրկվել կառավարության կազմում, սակայն Ուերտայի հետ կնքված պայմանագրով իրեն իրավունք է վերապահել կաբինետ կազմել։ Բացի այդ, Ուերտան խոստացել է աջակցել նրա թեկնածությանը գալիք նախագահական ընտրություններում։ Մոնդրագոնը ստացել է պաշտպանության նախարարի պաշտոնը, արդարադատության նախարար է դարձել Ռոդոլֆո Ռեյեսը՝ Բերնարդո Ռեյեսի որդին։ Փետրվարի 23-ին Ուերտայի հրամանով Մադերոն և Պինո Սուարեսը սպանվել են բանտ գնալու ճանապարհին[69]։
Երրորդ փուլ։ Գեներալ Ուերտայի ռեժիմ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ուերտայի ռեժիմի բնութագիր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Վիկտորիանո Ուերտան վարել է դասական բոնապարտիզմի քաղաքականություն։ Նա պատրաստ էր հենվել տարբեր քաղաքական և հասարակական ուժերի վրա, եթե նրանք աջակցություն ցուցաբերեին իր իշխանությանը[70]։
Գյուղատնտեսության ոլորտում Ուերտան ի սկզբանե մտադիր է եղել շարունակել Մադերոյի գիծը ազատ պետական հողերի բաշխման վերաբերյալ և մտադիր չի եղել բաժանել խոշոր կալվածքները։ 1913 թվականի ապրիլին Յակիի և Մայոյի հնդկացիների 78 համայնքներին վերադարձվել են Դիասի օրոք խլված հողերը[71][72]։ Ուերտայի նախարարներն առաջարկել են երկու նախագիծ՝ պետական արժեթղթերի թողարկում, որոնցով գյուղացիները կարող էին հողամասեր ձեռք բերել և օրինագիծ՝ խոշոր հողատարածքների վրա պրոգրեսիվ հարկ սահմանելու մասին։ Սակայն այդ նախաձեռնությունները մերժվել են Կոնգրեսի կողմից[73]։
Ուերտան բավականին լավ է տրամադրված եղել աշխատանքային կազմակերպված շարժման նկատմամբ։ Ստեղծվել է աշխատանքի տեղավորման գործակալություն, ռեժիմը չի ճնշել տնտեսական գործադուլները և պետությունն ակտիվորեն մասնակցել է արբիտրաժային դատավարություններին։ Աշխատանքի ազգային գերատեսչությունը ուսումնասիրել է կանանց աշխատանքային պայմանները։ 1913 թվականին «Աշխարհի բանվորների տանը» թույլատրվել է նշել մայիսի 1-ը։ Մայիսի վերջին «Տան» ղեկավարությունը կազմակերպել է լիբերալների հետ համատեղ ցույց, որտեղ որոշ բանախոսներ, մասնավորապես՝ Անտոնիո Դիաս Սոտո ի Գաման, բացահայտ հանդես են եկել ընդդեմ բռնապետության։ Կազմակերպության ղեկավարների թվում ձերբակալություններ են կատարվել, բայց «Աշխարհի բանվորների տունը» չի փակվել։ Բայց քանի որ «Տան» ղեկավարության դիրքորոշումը դարձել է ավելի արմատական, իսկ ռեժիմի ռազմական դրությունը վատթարացել է, այն փակվել է, իսկ նրա ղեկավարներից 20-ը բանտարկվել են։ Սոտո ի Գամային հաջողվել է թաքնվել և ավելի ուշ միանալ Սապատային[74]։
Ուերտայի նախագահության տարիներին մի քանի անգամ առաջ են քաշվել նավթարդյունաբերության նկատմամբ վերահսկողություն հաստատելու նախագծեր։ 1913 թվականի սեպտեմբերին Կոնգրեսի անդամ Կերիդո Մոենոն առաջարկել է նավթարդյունաբերությունը ազգայնացնել։ Որոշ ժամանակ հետո նա նշանակվել է արտաքին գործերի նախարար, սակայն նախաձեռնությունը չի զարգացել։ 1914 թվականի գարնանը կառավարությունը քննարկել է նաև նավթի փոխադրումը պետությանը հանձնելու չիրականացված նախագիծը[75]։
Կրթության վրա կատարված ծախսերը, որոնք Դիասի օրոք կազմել են բյուջեի 7,2%-ը, իսկ Մադերոյի օրոք՝ 7,8%-ը, Ուերտայի օրոք ավելացել են մինչև 9,9%։ Կրթության նախարար Խորխե Վերա Էստանյոլը խոստացել է կառուցել 5 հազար դպրոց։ Ուերտայի կառավարությունը սկսել է հնդկացիներին օգնելու ծրագրեր մշակել. նրանց գյուղեր են ուղարկվել բժշկական մասնագետներ և ուսուցիչներ[76]։ Նախագահը փորձել է լավ հարաբերություններ պահպանել եկեղեցու հետ, ինչը, սակայն, չի խանգարել է նրան փակել կաթոլիկ La Union Popular թերթը, որը քննադատել է իրեն, իսկ հոկտեմբերին Կոնգրեսը ցրելուց հետո, Ուերտան ձերբակալել է կաթոլիկ կուսակցության առաջնորդ Ֆեդերիկո Գամբոային[70]։
1913 թվականի ամռանը Ուերտայի ռեժիմը ճանաչվել է այնպիսի երկրների կողմից, ինչպիսիք են Անգլիան, Ֆրանսիան, Ռուսաստանը, Գերմանիան, Ավստրո-Հունգարիան, Իսպանիան, Չինաստանը և Ճապոնիան[77]։ Համաշխարհային խոշոր տերություններից բռնապետական ռեժիմը ճանաչում չի ստացել միայն Միացյալ Նահանգներից, որտեղ մարտին իր պաշտոնը ստանձնեց նոր նախագահ Վուդրո Վիլսոնը[78], ով ուներ ժողովրդավարական արժեքների պաշտպանի համբավ[79]։ Քանի որ Միացյալ Նահանգները էմբարգո է դրել Մեքսիկա զենքի արտահանման վրա, ներկայացուցիչներ են ուղարկվել Եվրոպա և Ճապոնիա՝ հրացաններ և զինամթերք գնելու համար։ Ճապոնական «Միտցուի» ընկերությունը ստացել է 70 հազար հրացանի և 145 միլիոն փամփուշտների մատակարարման պատվեր[77]։ Գերմանիան բարձր ակտիվություն է ցուցաբերել Ուերտայի բռնապետությանն աջակցելու գործում։ Մի քանի պայմանագրեր են կնքվել գերմանացի արդյունաբերողների հետ՝ տասնյակ հազարավոր «Մաուզեր» հրացաններ և դրանց զինամթերք մատակարարելու համար։ 1914 թվականի մարտին Friedrich Krupp AG գործարանը հրաման է ստացել Ուերտայի բանակին լեռնային հրանոթներ և արկեր մատակարարելու վերաբերյալ[80]։
Սակայն նոր կառավարությանը չեն աջակցել Մեքսիկայի ամենահարուստ հյուսիսային նահանգները։ Կոաուիլա նահանգի նահանգապետ Վենուստիանո Կառանսան հայտարարել է կառավարության չճանաչման մասին[81]։ Նա առաջ է քաշել «Գվադալուպե պլանը», որի նպատակն էր վերականգնել սահմանադրական իշխանությունը։ Կարանզան նշանակվել է կոնստիտուցիոնալիստական բանակի գերագույն հրամանատար[82]։
1913 թվականի աշնանը Ուերտան ամբողջությամբ փոխել է կաբինետի կազմը, Մոնդրագոնը և Ռեյեսը կորցրել են իրենց պաշտոնները։ Հոկտեմբերի 26-ին նշանակվել են նոր նախագահական ընտրություններ, սակայն խախտելով պայմանավորվածությունները՝ Ֆելիքս Դիասը առաքելությամբ ուղարկվել է Ճապոնիա։ Այսպիսով, Ուերտան փորձել է իրեն շրջապատել հավատարիմ մարդկանցով և մնալ իշխանության ղեկին՝ պահպանելով սահմանադրությունը տեսանելությունը։ Սակայն, Կոնգրեսում դեռևս կային Մադերոյի բազմաթիվ կողմնակիցներ, որոնք ստեղծել են հզոր ընդդիմադիր դաշինք։ Հոկտեմբերի 8-ին Ուերտայի հրամանով սպանվել է ընդդիմադիր սենատոր Բելիսարիո Դոմինգեսը։ Կոնգրեսի անդամները պահանջել են հետաքննել Դոմինգեսի անհետացումը և սպառնացել են տեղափոխվել Մեխիկոյից ավելի ապահով վայր. սա հստակ ակնարկ էր սահմանադրականների տարածք փախչելու հնարավորության մասին։ Հոկտեմբերի 10-ին Ուերտան ցրել է Կոնգրեսը, և բազմաթիվ պատգամավորներ ձերբակալվել են։ Կոնգրեսի նոր ընտրությունները պետք է անցկացվեին նախագահականի հետ միաժամանակ։ Ֆելիքս Դիասին թույլ են տվել վերադառնալ և շարունակել նախընտրական արշավը։ Ժամանակավոր նախագահը չի կարողացել առաջադրել իր թեկնածությունը, սակայն բանակին ու աշխատակիցներին հանձնարարվել է քվեաթերթիկում նշել Ուերտայի անունը։ Բացի այդ, Ուերտան ամեն կերպ փորձել է բարդացնել ընտրական գործընթացը և ցածր մասնակցության պատճառով նախագահական ընտրությունները հայտարարվել են չկայացած[83]։
Ընդհանուր առմամբ, Վիկտորիանո Հուերտայի իշխանությունը հաճախ ներկայացվել է որպես հակահեղափոխական ռեակցիա։ Սակայն, պատմաբան Մայքլ Ք. Մեյերը (անգլ.՝ Michael C. Meyer) իր «Ուերտա՝ քաղաքական դիմանկար» (անգլ.՝ Huerta: A Political Portrait) գրքում պնդում է, որ, հակառակ տարածված կարծիքի, Ուերտան հակահեղափոխական չէր։ Մեյերը գալիս է այդ եզրակացության՝ վերլուծելով Մադերոյի և Ուերտայի նախագահական գործունեության համապատասխանությունը հեղափոխության հիմնական նպատակներին և խնդիրներին, որոնք, նրա կարծիքով, ներառում են ագրարային բարեփոխումներ, աշխատավորների շահերի պաշտպանություն, կրթություն, ազգային տնտեսական և քաղաքական պաշտպանություն շահերը, ինչպես նաև հնդկական մշակույթի պաշտպանությունն ու վերածնունդը։ Այսպիսով, ըստ Մեյերի, Ուերտայի ռեժիմն ավելի հակահեղափոխական չէր, քան Մադերոյինը և հակահեղափոխություն ասելով նա նկատի ուներ վերադարձ Պորֆիրիատի կառավարման սկզբունքներին[84]։
Սակայն, նրա հակառակորդը՝ պատմաբան Ալան Նայթը (անգլ.՝ Alan Knight), համաձայն չի եղել այդ տեսակետի հետ. նա նշել է, որ Ուերտայի նախարարների կողմից պատրաստված բարեփոխումներից շատերը մնացել են թղթի վրա՝ փաստացի չկիրառված[85]։ Նայթը նաև նշել է, որ Մեյերի ընտրած հեղափոխության առաջադրանքները երկրորդական են եղել 1910-1915 թվականներին[86], ընդ որում, այդ բոլոր ուղղությունները, բացի ագրարային բարեփոխումներից, ներառվել են Պորֆիրիո Դիասի քաղաքականության մեջ, որը, ըստ Նայթի, այնքան էլ ռեակցիոն չէր, ինչպես կարծել է Մեյերը[87]։ Ինչպես նշել է Նայթը հետագայում, հեղափոխությունը սկսվել է երկու շարժումների տեսքով՝ միջին դասի քաղաքային լիբերալներ, որոնք աջակցել են Մադերոյին, և գյուղացիական շարժումներ[88]։ Մադերոյի կառավարության կողմից ժողովրդական ապստամբությունները և տեղական ագրարային նախաձեռնությունները ճնշելը նրան ավելի են մոտեցրել Դիասի ռեժիմին, ուստի հեղափոխությունն ու հակահեղափոխությունը, ըստ Նայթի, գոյակցել ոն միմյանց հետ հենց սկզբից՝ 1910 թվականից։ Այնուամենայնիվ, եթե Մադերոն դեռևս հավատարիմ էր լիբերալ սկզբունքներին, Ուերտան, ըստ Նայթի, հակադրվել է և՛ քաղաքային, և՛ գյուղական հեղափոխական շարժումներին[89]։
Տես նաև
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Գրականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Альперович М., Руденко Б․, Мексиканская революция 1910-1917 гг. и политика США, М., 1958.
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 60
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 65—77
- ↑ Мексика // Энциклопедия «Кругосвет».
- ↑ Строганов, 2008, էջ 44
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 68
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 60—66
- ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Марчук и др., 2005, էջ 476
- ↑ 8,0 8,1 Строганов, 2008, էջ 46
- ↑ 9,0 9,1 Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 77
- ↑ 10,0 10,1 Альперович и др., 1960, էջ 172
- ↑ Альперович и др., 1958, էջ 18—19
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 61—62
- ↑ Строганов, 2008, էջ 45—46
- ↑ Строганов, 2008, էջ 45
- ↑ Ларин, 2007, էջ 342
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 61
- ↑ 17,0 17,1 Альперович и др., 1991, էջ 249
- ↑ Альперович и др., 1958, էջ 21—22
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 78
- ↑ Альперович и др., 1958, էջ 53
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 85—88
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 96
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 94—96
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 105
- ↑ Лавров, 1972, էջ 39
- ↑ Лавров, 1972, էջ 39—40
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 90—108
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 110—116
- ↑ Альперович и др., 1958, էջ 66—67
- ↑ Лавров, 1972, էջ 68
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 184—185
- ↑ Альперович и др., 1958, էջ 67
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 113
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 115—116
- ↑ Альперович и др., 1958, էջ 75
- ↑ Альперович и др., 1958, էջ 75—76
- ↑ Альперович и др., 1958, էջ 77
- ↑ Альперович и др., 1958, էջ 78—79
- ↑ Альперович и др., 1958, էջ 80—82
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 119
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 127—132
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 132—135
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 137
- ↑ 44,0 44,1 Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 138
- ↑ Альперович и др., 1958, էջ 101
- ↑ «Plot to blow up Madero is frustrated, elections to be october 15». The Gazette Times. 1911 թ․ հունիսի 2. Վերցված է 2014 թ․ մարտի 10-ին.
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 138—140
- ↑ Альперович и др., 1958, էջ 103
- ↑ Лавров, 1972, էջ 115—116
- ↑ Delgado de Cantú, 2007, էջ 22
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 144—145
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 145
- ↑ Альперович и др., 1960, էջ 259
- ↑ Строганов, 2008, էջ 48
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 146—155
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 156
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 185
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 158
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 157
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 159—160
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 172
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 162—163
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 165
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 165—166
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 167—168
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 169
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 173—174
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 174
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 176—178
- ↑ 70,0 70,1 Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 243
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 239
- ↑ Delgado de Cantú, 2007, էջ 41
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 239—241
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 241—243
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 241
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 237—239
- ↑ 77,0 77,1 Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 201
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 189
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 299
- ↑ Лавров, 1972, էջ 154
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 186
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 186—188
- ↑ Платошкин, Т. 1, 2011, էջ 223—229
- ↑ Knight, 1990, էջ 94
- ↑ Knight, 1990, էջեր 95—97
- ↑ Knight, 1990, էջ 100
- ↑ Knight, 1990, էջ 99
- ↑ Knight, 1990, էջ 101
- ↑ Knight, 1990, էջեր 101—103
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից (հ․ 7, էջ 514)։ 
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Մեքսիկական հեղափոխություն (1910-1917)» հոդվածին։ |
| ||||||
